Episkop stobijski i Mestobljustitelj strumički g. David  

Kratak osvrt na istoriju Ohridske Arhiepiskopije
 - prikaz savremenog stanja  progona Crkve u R. Makedoniji -

Vaša Preosveštenstva, Episkope dalmatinski g. Fotije, Episkope gornjekarlovački g. Gerasime, prepodobni oci, đaci i svi prisutni, pre nego što stignemo do savremenog stanja Crkve u R. Makedoniji, pokušaću da dam jedan veoma kratak, jedan sasvim sažet pregled istorije Hrišćanstva na tim prostorima, kako bi stigli do današnjih dana.

Istorijska oblast Makedonija je oblast koja se susrela sa Hrišćanstvom još y I-om veku. Kada je sveti apostol Pavle dolazio ovde, kod vas u Dalmaciji, istoričari kažu da je svakako morao da prođe veoma poznatim u to vreme putem, kasnije nazvanim „Via Ignatia“. Taj put je vodio kroz stare gradove koji se i danas nalaze i u R. Makedoniji. To su Bitola i Ohrid. Tako, još od prvih vekova, na pomenutoj teritoriji ljudi su se susreli sa Hrišćanstvom.

Vizantijski imperator Justinijan ustanovio je u VI-om veku, veoma poznatu iz tog istorijskog razdoblja, Arhiepiskopiju, koja se zvala Justinijana Prima, i koja je bila organizovana Crkva sa svojom katedrom, sa svojim Arhiepiskopom. Kasnije su se i Ohridski Arhiepiskopi potpisivali kao „Arhiepiskop Ohridski i Justinijane Prime“. Justinijana Prima je ustanovljena, rekli smo u VI-om veku, a Ohridska Arhiepiskopija se uvek smatrala naslednica Justinijane Prime.

Posle poraza cara Samuila u bitci na planini Belasici, od vizantijskog imperatora Vasilija Drugog Makedonca Bugaroubice, sam imperator Vasilije, carskim „hrisovulima“ 1018 god., je uredio delatnost Ohridske Arhiepiskopije. Tako, zvanična godina kada je počela da deluje Ohridska Arhiepiskopija može se smatrati 1018 godina.

Do 1767 god., Ohridska Arhiepiskopija je delovala kao autonomna Crkva u sastavu Carigradske Patrijaršije, kada je sultanskim fermanom ukinuta, isto kao i Pećka Patrijaršija. I Pećka Patrijaršija, i Ohridska Arhiepiskopija ušli su u sastav  Carigradske Patrijaršije. Takvo stanje imamo do 1920 god., kada tadašnja Vardarska banovina ulazi u sastav Kraljevine SHS, i Srpska Pravoslavna Crkva koja tada ponovo dobija Tomos o autokefaliji, preuzima crkovnu jurisdikciju na prostorima današnje R. Makedonije.

Takvo stanje traje do 1945 godine. Zašto pominjemo ovaj kratak uvod? Zbog toga što je veoma važno da se vidi iz ovog sažetog pregleda, da od I-og veka do 1945 god., Crkva na teritoriji današnje R. Makedonije, nikada nije bila u raskolu. Bilo je nekih pokušaja od strane bugarske Egzarhije o narušavanju kanonskog poretka, ali, kao i danas, i tada su verni ljudi i jerarhija kanonske Patrijaršije bili prisutni na prostorima današnje R. Makedonije.

Znači, 1945 god., kada se završava II svetski rat, u Skoplju se održava jedan samozvani  „crkovno-narodni sobir“ na kome su prisustvovali komunisti koji su tada bili na vlasti, pripadnici muslimanske veroispovesti, jevrejske veroispovesti i pravoslavni sveštenici. Na tom saboru nije bio prisutan ni jedan pravoslavni Episkop. Poslednjem kanonskom Episkopu, Mitropolitu Skopskom Josifu, vlasti su zabranili ulazak u tadašnju, prvi put formiranu, Narodnu Republiku Makedoniju. Dakle, poslednji kanonski Episkop uopšte nije mogao da uđe u svoju Mitropoliju.

Taj „crkovno-narodni sobir“, formirao je jedan inicijativni odbor, koji se sastojao i od pravoslavnih sveštenika, i od političara koji su učestvovali u tadašnjoj, komunističkoj  vlasti. Dolazimo, dakle, do jednog veoma važnog pitanja, koje dodire eklisiologiju Pravoslavne Crkve. Od 1945 god., taj inicijativni odbor, dekretom je zabranio bilo kome pravoslavnom Episkopu, a posebno, razume se, Mitropolitu Skopskom Josifu, da uđe u R. Makedoniji. Znači, od 1945 god., do 1958 god., punih 13 godina, na teritoriji današnje R. Makedonije nije uopšte kročila noga kanonskog, pravoslavnog Episkopa. Oni su izbacili sve antiminse na kojima je bio potpisan Mitropolit Skopski Josif, i na Liturgiji, na mestu gde treba da se pomene Episkop, nisu pominjali Episkopa. Svakako, razumete o kakvoj jeresi je reč. Jer, jasno je da sveštenici služe Liturgiju u ime svog Episkopa, on im daje antimins, da na tom antiminsu, u njegovo ime, služe Liturgiju. Bila je reč o jednoj, da kažemo tako, prezviterijanskoj crkvi.

U Patrijaršiji u Beogradu sačuvana je sveukupna korespodencija koja je Srpska Pravoslavna Crkva imala tada sa tim takozvanim inicijativnim odborom. Recimo, taj odbor je 1958 god., tražio od Patrijarha da im rukopoloži njihovog Episkopa. Patrijaršija, kao majka Crkva, svakako da je pokazala brigu o Crkvi u R. Makedoniji, rekavši tom inicijativnom odboru da im pošalju spisak kandidata za Episkopa. Ukratko ću Vam pročitati jedan autentični dokumenat. To je spisak kanditata ѕa Episkopa, koji je taj odbor, potpisan kao „Pravoslavna Eparhija skopska – crkveni sud“, poslao u Patrijarhu srpskom.

„16. Maja 1958 godine, Skoplje.

Vaša Svetosti,

U vezi dostavljenog Vam predmeta, preko ovog crkvenog suda, br. 8/58 kojim su dostavljene biografije i izjave predloženih kandidata-domorodaca za Episkope na upražnjene eparhije u Narodnoj Republici Makedoniji, a u vezi postignutog sporazuma u vezi crkvenog pitanja    u Narodnoj Republici Makedoniji, između Svetog Sinoda i članova inicijativnog odbora za organizaciju pravoslavne Crkve u Republici Makedoniji, čast nam je da Vam za predložene kandidate dostavimo ovaj naknadni izveštaj.

Prvi kandidat: Prota Nestor Popovski, star 42 godine, 20 godina svešteničke službe, oženjen. Njegova supruga Milka saglašava se da se razvede imajući u vidu visoke narodne i crkovne interese, što ih ova visoka žrtva njenog muža nalaže, i pripravna je da svoj život provede u staranju i vaspitanju svoje dece: Branislava, rođenog 1940 godine, koji sada završava sedmi razred gimnazije u Skoplju,  Kirila, rođenog 1942 godine, koji sada završava šesti razred gimnazije u Skoplju i Dobrile, rođene 1947 godine koja ove godine završava prvi razred gimnazije u Skoplju.

Drugi kandidat: prota Toma Dimoski iz Bitolja, star 55 godine, ima 27 godina svešteničke službe, njegova supruga Spasa ceneći njegovu žrtvu saglasna je da se od istog razvede i posveti svojoj deci: Ljubici...“

Itd, itd. Evo, da stignemo do zadnjeg kandidata koji se zove Vlatko Zahirovski, „profesor gimnazije u Ohridu, oženjen, njegova supruga saglasna da se u interesu i dobrobit naroda i crkve, od istog razvede. Ima četvoro dece od kojih je najstarije 12 godina.

Dostavljajući Vam prednje, molim Vašu Svetost da se ovaj izveštaj priključi predmetu koji Vam je dostavljen od strane ovog suda pod broj 8/958.

Celivam Vašu desnicu i prosim blagoslov. Za pretsednika crkvenog suda, arhijerejski zamenik, prota Nestor Popovski.“

Prvi kandidat sam sebe predlaže za Episkopa.

Treba reći da posle sabora 1945 god., kad je proglašen taj inicijativni odbor, Srpska Pravoslavna Crkva je sazvala vanredni Sabor i odmah proglasila taj sabor za razbojnički, za nevažeći. Ovog puta, sasvim razumljivo, Srpska Crkva je htela da po nekoj ikonomiji vodi brigu o spasenju pravoslavnih ljudi koji žive u R. Makedoniji. Kako SPC nije mogla da prihvati ni jedan predlog, odgovorili su im da svi predloženi kandidati ne ispunjavaju osnovne uslove da budu rukopoloženi za Episkope.

Odmah zatim je započet sledeći scenario: Dositej, vikarni Episkop tadašnjeg srpskog Patrijarha bio je, po majci, rodom iz Makedonije. Njega, bez bilo kakvog znanja Patrijarha i Episkopata Srpske Pravoslavne Crkve, komunističke vlasti su odvele u Ohridu i tamo su ga držali četiri dana zaključanog u pretsedničkoj rezidenciji bez prava da kontaktira niti sa Patrijarhom, niti sa bilo kojim od Episkopa. Posle toga, 1958 god., opet jedan takav crkovno-narodni sabor, bez učestva bilo kakvog Episkopa, proglasio je Dositeja za Arhiepiskopa ohridskog i Mitropolita makedonskog.

Znate svi da je tadašnja komunistička vlast htela da oslabi Crkvu i da je njima bilo od velike koristi da unesu razdor u Crkvi. I, vidite, jedan veliki paradoks: u svim crkvama koje su bili u istočnim komunističkim zemljama, dešavao se progon, svakako i u srpskoj Crkvi, ali ovde imamo jedan veliki paradoks, da komunističke vlasti „stvaraju“ crkvu. I to smo malo pre i govorili, da srpska Crkva  ima velikih novomučenika, kao što je sveti Episkop Varnava Nastić, sveti Sava gornjokarlovački... U R. Makedoniji, ne samo što nije bilo nikakvog gonjenja, nego su svi tadašnji Episkopi živeli u najboljim uslovima. Prema rečima Arhiepiskopa ohridskog Jovana, Crkvi u R. Makedoniji je sada došao red da strada.

Srpska Crkva je tada zbog ikonomije priznala to stanje. Ne možemo da kažemo, kako se raskolnici  hvale, da su tada dobili autonomiju, jer za razliku od današnje Ohridske Arhiepiskopije koja može da pokaže Tomos o autonomiji, oni ne mogu da pokažu ništa.

1967 god., u Beogradu, na jednom sastanku Centralnog komiteta komunističke partije, na kome su učestvovali Edvrad Kardelj, Dragi Stamenković, Stambolić, Vlahović, Mijalko Todorović, Nikola Minčev, Krste Crvenkovski, citiram: „odlučeno je da se proglasi autokefalija Makedonske pravoslavne crkve, koja prekida svake dalje kanonske veze sa Srpskom Pravoslavnom Crkvom.“ Vidite samo ko je odlučivao o Crkvi. Oni su to i uradili. Svakako, Srpska Pravoslavna Crkva nije mogla da prizna takvi političku tvorevinu, te je izvestila sve pomesne Pravoslavne Crkve o raskolu, tako da od 1967 god., do danas, raskolnička organizacija u R. Makedoniji nema liturgijsku zajednicu ni sa jednom od pomesnih Pravoslavnih Crkava.

Posle raspada SFRJugoslavije, 1992 god., počeli su pregovori o vaspostavljanju crkovnog jedinstva. Pregovori su trajali sve do 2002 god., kada je potpisan Niški sporazum o vaspostavljanju crkovnog jedinstva.

Srpska Pravoslavna Crkva je postupila veoma mudro, jer je smatrala da ne treba da se rešavanjem jednog spora proizvede neki drugi. Dogovoreno je da u međusobnim odnosima može da se koristi naziv Makedonska pravoslavna crkva, a sa crkvama iz grčkog jezičnog područja naziv Ohridska Arhiepiskopija, i da Crkva ima status autonomije.

Raskolnički episkopi su potpisali Niški sporazum. Ali šta se desilo: kad su se vratili u Skoplje, doživeli su takav pritisak od vlasti, koja ih je stvorila, te su rekli  da ništa od onoga što su potpisali – ne važi.

Onda je Patrijarh srpski uputio pojedinačno svakoj Eparhiji, svakom Episkopu poziv za pristupanje u jedinstvo sa Srpskom Pravoslavnom Crkvom. Jedino Arhiepiskop ohridski g.g. Jovan tada Mitropolit velesko-povardarski nije se uplašio vlasti, te je potvrdno odgovorio na taj poziv, dakle, da on sa sveštenstvom i vernim narodom njegove velesko-povardarske Eparhije pristupa u kanonsko i liturgijsko jedinstvo sa Srpskom Pravoslavnom Crkvom.

Svi sveštenici su potpisali da i oni žele da stupe u kanonsko i liturgijsko jedinstvo sa Srpskom Pravoslavnom Crkvom. Arhiepiskop je to obznanio rekavši je da će da služi Liturgiju na kojoj će za prvi put pomenuti ime Srpskog Patrijarha Pavla. Iz cele Eparhije su sveštenici došli u Velesu, gde je bila katedra Arhiepiskopa. Prisutni su bili mnogo vernih ljudi iz Velesa, i iz drugih gradova, svesni gde dolaze i zašto dolaze, ljudi koji su sa radošću konačno sačekali da stupe u jedinstvo sa Pravoslavnom Crkvom.

Ali, već sledećeg dana raskolnički mitropolit Timotej  je sakupio nedobronamerne ljude i raskolničke sveštenike ispred Mitropolije u Velesu i pozvao je policiju. Oni su razbili bravu rezidencije, policija je stavila pištolj Arhiepiskopu ohridskom g.g. Jovanu na glavu, zapretivši da pod hitno napusti Mitropoliju gde je živeo.

Sledio je period nezapamćenog državnog progona usmerenog protiv Arhiepiskopa ohridskog g.g. Jovana.

Zatim je Patrijarh srpski g.g. Pavle rukopoložio još dvojica Episkopa: Episkopa pološko-kumanovskog g. Joakima i Episkopa bregalničkog g Marka, te je u decembru 2003 god., formiran Sinod autonomne Ohridske Arhiepiskopije.

U januaru 2004 god., veliki deo monaštva koje je bilo u R. Makedoniji, pristupilo je Ohridskoj Arhiepiskopiji. Kada su monasi pristupali Ohridskoj Arhiepiskopiji, na Liturgiji, ušla je policija, došla do Svete Trpeze i rekli su Arhiepiskopu Jovanu da prekine sa Liturgijom. On im je odgovorio: „ako hoćete da prekinemo, treba da nas ovde ubijete.“ Sve su to vlasti doživeli veoma teško, da su stigle dotle da utamniče Arhiepiskopa ohridskog g.g. Jovana. Tada je u zatvoru ostao 20 dana.

Sledila su još dva utamničenja Arhiepiskopa ohridskog g.g. Jovana po 8 meseci u zatvoru „Idrizovo“, u surovim uslovima, i uvek na zahtev raskolnika uz sadejstvo suda.

Jednom je policija bukvalno kidnapovala Arhiepiskopa. Zaustavili su ga na sred puta, uhvatili, i odneli direktno u zatvor „Idrizovo“.

U manastiru koji gradi Arhiepiskop, gde su bili i Episkop dalmatinski g. Fotije, i Episkop gornjekarlovački g. Gerasim, u bogoslužbenim mestima Ohridske Arhiepiskopije policija i danas upada, i pravi pretrese bez bilo kakvog objašnjenja. To je nešto svakodnevno.

Na dva puta su raskolnici i porušili hram i paraklis Ohridske Arhiepiskopije.

Arhiepiskop Jovan je počeo da zida hram, u manastiru gde živi. Episkopi iz Grčke i iz Bugarske Crkve služili su Liturgiju na otvorenom, i posle učestvovali u osvećenje temelja hrama. 

Kada je hram bio napola podignut, jedne noći u deset sati uveče došla je policija sa buldožerima i sve su srušili. Bez bilo kakvog objašnjenja. Za 500 godina koliko je zemlja bila u turskom ropstvu, nikad ni jedna crkva nije srušena. Dešavalo se da pretvore crkve u džamije, ali da ih sruše – nikad. Ova crkva je srušena posle 7 zahteva raskolničkog mitropolita Petra upućenih ministru urbanizma R. Makedonije, koji je poslao i policiju, i buldožere, da sruše hram. 

Onda 2005 god., jedan montažni objekat u Skoplju bio je prilagođen da bude paraklis, posvećen svetom Nektariju Eginskom. Raskolnički sveštenik Goran Karevski došao je jednog jutra sa nekim ljudima i porušio sve. Svetu trpezu i proskomidiju gazili su nogama. I zatim, na kraju, potpisali su se: MPC. Da se zna da su to oni uradili.

Policija je na zahtev raskolničke MPC čak slala i pozivnice pripadnicima Ohridske Arhiepiskopije, na kojima piše da se jave „zbog informativnog razgovora“. U policiji su ljudima govorili da ne smeju da dolaze u Ohridskoj Arhiepiskopiji, da će biti izbačeni sa posla, svakakve pretnje.

2007 god., Arhiepiskop ohridski g.g. Jovan zakazao je moju hirotoniju jer sam ja bio izabran za njegovog pomoćnog Episkopa. Tada su za prvi put u R. Makedoniji posle rešavanja raskola,  služili srpski Episkopi. Bio je to veliki blagoslov za svu Crkvu u R. Makedoniji. Episkopi gornjekarlovački g. Gerasim, koji je bio izaslanik Patrijarha i Sinoda i dalmatinski g. Fotije došli su na hirotoniji u Bitolju, i lično su se uverili kakvo je stanje progona, videći i živu Crkvu, brojni narod koji zna šta je Crkva, i koji se spašava u Njoj. Zbog ilustraciju raskolničkog mentaliteta navešću sledeće: dok smo bili u Ohridu, sreli smo jednog raskolničkog sveštenika koji je na nas uzviknuo – raskolnici! Neko od otaca iz Srpske Crkve je dosetljivo primetio „prvi put čujem da neko srpsku Crkvu zove raskolničkom“. 

Čuli ste ukratko koja je istorija raskola i sa kakvim ljudima susreće Crkva u R. Makedoniji. Ali i pored svega, kako prolazi vreme, videći da ništa ne može da naudi Crkvi, sve više ljudi se oslobađaju pritiska i pristupaju kanonskoj Ohridskoj Arhiepiskopiji.

Aktuelno stanje je sledeće: u svim međunarodnim izveštajima R. Makedonija je istaknuta kao zemlja koja svojim građanima oduzima osnovne verske slobode. Ipak, živeći u izolaciji, politički mentori raskolničke MPC još sprovode jedan suptilni progon. Arhiepiskopu Jovanu je po treći put presuđen pritvor, te kad bi on ušao u zemlju, odmah bi bio zatvoren. Od strane Sinoda je umoljen da ne ulazi, jer raskolnici nisu izvukli pouku od njegova prethodna dva utamničenja. To je jedan deo progona, a drugi deo je to što za sada, i pored toga što su doneli novi zakon o registrovanju verskih zajednica koji je prošle godine u maju stupio na snagu, još odbijaju da zvanično registruju Ohridsku Arhiepiskopiju.

          Zaključak je jednostavan. To su reči Jevanđelja, koje se odnose na sve ljude i sva vremena - da ni vrata paklena nikada neće nadvladati Crkvu.

Manastir Krka, Sveta Tri Jerarha 2009.